ภาพประกอบที่ 1 ตราสัญลักษณ์ เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว จังหวัดสุโขทัย
ที่มา: facebook, 2023.
ข้อมูลทั่วไปของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยวเป็นชุมชนกึ่งเมืองกึ่งชนบท ของอำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ประชาชนโดยส่วนใหญ่มีภูมิหลังเป็นชาวไทยพวน และมีความเกี่ยวข้องกับอาชีพทอผ้า ซึ่งปัจจุบันก็ยังเป็นกิจกรรมและอาชีพของกลุ่มผู้สูงอายุ ในขณะที่คนในครอบครัวที่เป็นวัยแรงงาน/หนุ่มสาวจะออกไปทำงานนอกพื้นที่ทั้งในตัวจังหวัด จังหวัดใกล้เคียง และกรุงเทพมหานคร
สถานการณ์ด้านสาธารณสุข
จากผลการสำรวจข้อมูลด้านสาธารณสุขของโรงพยาบาลศรีสัชนาลัย พบว่าในรอบปี พ.ศ. 2558 อัตราการเจ็บป่วยที่มากที่สุดของประชาชนในตำบลหาดเสี้ยว ได้แก่ โรคความดันโลหิตสูง และโรคเบาหวาน ซึ่งเป็นสาระสำคัญของการดำเนินงานของกองทุนสุขภาพท้องถิ่น ประกอบกับข้อมูลผู้สูงอายุในเขตเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว มีแนวโน้มสูงขึ้นตามลำดับ โดยข้อมูลล่าสุดในปี พ.ศ. 2564 มีผู้สูงอายุจำนวน 1,832 คน คิดเป็นร้อยละ 27.9 ของจำนวนประชากร หน่วยงานสาธารณสุขในพื้นที่จึงได้จัดทำโครงการดูแลสุขภาพผู้สูงอายุ เพื่อให้ผู้สูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่เหมาะสม ลดปัญหาผู้สูงอายุถูกทอดทิ้ง ลดปัญหาถูกกระทำทารุณกรรม และลดภาระค่าใช้จ่ายจากการใช้บริการในสถานบริการรักษาพยาบาล ข้อมูลสาธารณสุขที่เกี่ยวกับผู้สูงอายุ ผู้พิการ ผู้ป่วยติดบ้าน/ติดเตียง และผู้มีภาวะพึ่งพิงที่อยู่ในกรอบพันธกิจของการจัดระบบการดูแลระยะยาวด้านสาธารณสุขสำหรับผู้สูงอายุที่มีภาวะพึ่งพิง (Long-Term Care: LTC) ของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว ปรากฏรายละเอียดตามตารางที่ 1
ตารางที่ 1 สถานการณ์สาธารณสุขในพื้นที่เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ณ ปี พ.ศ. 2564
| สถานการณ์ | รายละเอียดของบริบท |
| พื้นที่รับผิดชอบ | 1 ตำบล 5 หมู่บ้าน 7 ชุมชน |
| ประชากร (พ.ศ. 2564) | 6,578 คน |
| ครัวเรือน | 1,261 หลังคาเรือน |
| ผู้สูงอายุ 60 ปีขึ้นไป | 1,832 คน (ร้อยละ 27.9 ของจำนวนประชากร) |
| กลุ่มติดสังคม | 1,805 คน (ร้อยละ 98.5 ของจำนวนผู้สูงอายุ) |
| กลุ่มติดบ้าน | 11 คน (ร้อยละ 0.6 ของจำนวนผู้สูงอายุ) |
| กลุ่มติดเตียง | 16 คน (ร้อยละ 0.9 ของจำนวนผู้สูงอายุ) |
| ผู้พิการ | 239 คน (ร้อยละ 7.8 ของจำนวนประชากร) |
| นักกายภาพบำบัด | (1) นักกายภาพบำบัด 4 คน
(2) ผู้ช่วยนักกายภาพบำบัด 2 คน |
| Care Manager | 1 คน |
| Caregiver | 17 คน |
| อาสาสมัครดูแลผู้สูงอายุที่บ้าน (อผส.) | 70 คน |
| หมอนวดแผนไทย | 45 คน |
การจัดตั้งกองทุน
ก่อนจัดตั้งกองทุนสุขภาพท้องถิ่น เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว ได้มีการปรึกษาหารือกับเจ้าอาวาสวัดโบสถ์มณีราม โรงพยาบาลศรีสัชนาลัย และตัวแทนชุมชน จำนวน 26 คน เพื่อจัดตั้ง “ศูนย์ดูแลผู้สูงอายุ” ขึ้น ณ วัดโบสถ์มณีราม โดยใช้ใต้ถุนอาคารเป็นสถานที่ดำเนินการ ขอรับการสนับสนุนทางด้านวิชาการจากศูนย์อนามัยที่ 9 พิษณุโลก กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข มีพยาบาล นักกายภาพบำบัด นักวิชาการสาธารณสุข เป็นผู้ดูแลและคอยให้คำปรึกษา เปิดทำการทุกวันศุกร์ที่ 2 และ 4 ของเดือน โดยมีกิจกรรม ประกอบด้วย การนวดแผนไทย การแช่เท้าด้วยสมุนไพร การทำกายภาพบำบัดโดยใช้เครื่องมือประกอบอาชีพของพื้นบ้าน เช่น เครื่องมือการทอผ้าพื้นเมือง การตัดผมให้ผู้สูงอายุและให้ผู้สูงอายุได้พบปะพูดคุยกัน การจัดทีมอาสาเยี่ยมบ้านผู้สูงอายุเป็นประจำ การอบรมอาสาสมัครผู้ดูแลผู้สูงอายุให้มีทักษะและช่วยเหลือผู้สูงอายุได้อย่างถูกต้อง การจัดเวทีสาธารณะในการกำหนดแนวทางเสริมสร้างความเข้มแข็งเพื่อเพิ่มขีดความสามารถในการดูแลสุขภาพผู้สูงอายุระยะยาว และมอบอุปกรณ์ช่วยเหลือผู้สูงอายุ
ต่อมา ได้จัดตั้ง “กองทุนสุขภาพท้องถิ่นของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว” ได้จัดตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2558 โดยมีกิจกรรมและโครงการที่เกี่ยวข้องกับการดูแลสุขภาพผู้สูงอายุ ที่มีความต่อเนื่องจากศูนย์ดูแลผู้สูงอายุที่จัดตั้งขึ้นแต่เดิม โดยมีกิจกรรมและโครงการต่าง ๆ ประกอบด้วย (1) โครงการควบคุมและป้องกันโรคไม่ติดต่อในชุมชน พ.ศ. 2558 มีผู้เข้าร่วม 600 คน (2) โครงการคนหมู่ 5 หาดเสี้ยว ร่วมคิด พิชิตโรคเรื้อรัง พ.ศ. 2558 (3) โครงการดูแลผู้สูงอายุที่มีปัญหาปวดข้อเข่า พ.ศ. 2558 มีผู้เข้าร่วม 77 คน (4) โครงการลดเสี่ยง ลดโรค เพิ่มสุข คนหาดเสี้ยว พ.ศ. 2560 มีกลุ่มประชาชนทั่วไปที่มีภาวะเสี่ยงเข้าร่วมโครงการ 100 คน (5) โครงการรวมพลัง เสริมสร้างสุขภาพ กายใจผู้สูงอายุ พ.ศ. 2562 (6) มหกรรมสุขภาพชุมชน พ.ศ. 2562 มีแกนนำกลุ่มเสี่ยงโรคไม่ติดต่อเข้าร่วมโครงการ 100 คน (7) โครงการฟันสวยยิ้มใส ผู้สูงวัยเป็นสุข พ.ศ. 2563 มีผู้สูงอายุ
ในเขตเทศบาลตำบลหาดเสี้ยวเข้าร่วมโครงการ 100 คน (8) โครงการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมกลุ่มเสี่ยงสูงเบาหวาน/ความดันโลหิตสูงรูปแบบใหม่ พ.ศ. 2563 มีผู้เข้าร่วมโครงการ 3,000 คน
ต่อมาในปี พ.ศ. 2560 เทศบาลตำบลหาดเสี้ยวได้จัดตั้งกองทุนขึ้นใหม่อีกกองทุนหนึ่งเรียกว่า “กองทุน LTC” เพื่อรับผิดชอบการจัดระบบการดูแลระยะยาวด้านสาธารณสุขสำหรับผู้สูงอายุที่มีภาวะพึ่งพิง (Long-Term Care: LTC) ตามประกาศของกองทุนหลักประกันสุขภาพในระดับท้องถิ่นหรือพื้นที่ ของ สำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.) โดยมีกองสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อมของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยวเป็นผู้รับผิดชอบบริหารจัดการกองทุน มีการแต่งตั้ง “คณะอนุกรรมการสนับสนุนการจัดบริการดูแลระยะยาวสำหรับผู้สูงอายุที่มีภาวะพึ่งพิง” มีโรงพยาบาลศรีสัชนาลัยเป็นหน่วยบริการ โดยพัฒนางานจากศูนย์ดูแลผู้สูงอายุ ที่วัดโบสถ์มณีราม เป็น “ศูนย์พัฒนาคุณภาพชีวิตผู้สูงอายุของชุมชน” และเป็นงานแกนกลางที่เชื่อมโยงการดำเนินงานต่าง ๆ เข้าด้วยกัน รวมทั้งเป็นสถานที่อำนวยความสะดวกในการติดต่อประสานงาน และเป็นสถานที่ประชุมร่วมกันระหว่าง Care Manager กับ Caregiver และรายการตามแผนงานการดูแลตามแผนการดูแลรายบุคคล (Care Plan) หรือกิจกรรมต่าง ๆ ของชมรมผู้สูงอายุ รวมทั้งยึดโยงงานต่าง ๆ เข้ากับกิจกรรมและโครงการต่าง ๆ ของกองทุน LTC ประกอบด้วย (1) โครงการเพื่อจัดบริการดูแลระยะยาวด้านสาธารณสุขสำหรับผู้สูงอายุที่มีภาวะพึ่งพิงและบุคคลอื่นที่มีภาวะพึ่งพิง ศูนย์พัฒนาคุณภาพชีวิตและส่งเสริมอาชีพผู้สูงอายุตำบลหาดเสี้ยว พ.ศ. 2559-2563 (2) โครงการเยี่ยมบ้านผู้สูงอายุ กลุ่มติดบ้าน ติดเตียง พ.ศ. 2561 เพื่อประเมินสภาพด้านร่างกาย ด้านจิตใจ ด้านสังคมและครอบครัว ด้านสิ่งแวดล้อมที่อยู่อาศัยของผู้สูงอายุ
กองทุน LTC ของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว มีการสร้างกลไกการทำงานแบบอาสาสมัครหรือจิตอาสา ที่เรียกว่าอาสาสมัครดูแลสุขภาพผู้สูงอายุ (อผส.) เป็นกลไกร่วมงานที่สำคัญ และได้ริเริ่มกิจกรรมชุมชนเชิงสร้างสรรค์เพื่อสนับสนุนการดูแลสุขภาพของผู้สูงอายุ ทั้งกลุ่มติดสังคม กลุ่มติดบ้าน และกลุ่มติดเตียง ซึ่งเป็นการนำเอากระบวนการทางสังคมแบบชุมชนมาปรับใช้ ประกอบการดูแลซึ่งกันและกัน เช่น (1) โครงการเฮี๊ยะบ้าน (บอกบุญ) ที่ร่วมกับชมรมผู้สูงอายุ ออกประชาสัมพันธ์ในหมู่บ้านให้ประชาชนในพื้นที่มาสมัครเป็นจิตอาสาดูแลผู้สูงอายุ เป็นการรวมกันเพื่อดูแลซึ่งกันและกัน (2) การผลิตเครื่องมือจากภูมิปัญญาของแพทย์แผนไทยสำหรับการลดความดัน เช่น “ลูกแก้วมหัศจรรย์” ที่นำเอาลูกแก้วจำนวนหนึ่งใส่ลงไปในกะละมัง แล้วใช้เป็นอุปกรณ์นวดฝ่าเท้าตัวเอง หรือ “ถั่วเขียวหรรษา” ซึ่งนำเอาถั่วเขียวบรรจุเข้าไปในถุงเท้าแล้วเย็บปลายให้เป็นอุปกรณ์สำหรับการนวดมือ “หมอนรองแผลกดทับ” ที่นำเอาเศษผ้าจากงานทอผ้าในครัวเรือนมาเย็บเป็นหมอนเล็ก ๆ สำหรับการลดเงื่อนไขที่จะนำไปสู่ปัญหาแผลกดทับของผู้ป่วยติดเตียง
เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว ยังจัดให้มีการจัดทำเทศบัญญัติขึ้นทุก 4 ปี โดยให้ความสำคัญต่อการมีส่วนร่วมของประชาชน เช่น การจัดเวทีประชาคม การประชุมคณะกรรมการชุมชน เพื่อรับฟังปัญหาและความต้องการที่แท้จริงของประชาชนในพื้นที่ ก่อนจะนำข้อมูลมาจัดทำโครงการและบรรจุไว้ในแผนพัฒนาท้องถิ่น 4 ปี โดยที่งานด้านสาธารณสุขจะถูกกำหนดอยู่ในยุทธศาสตร์การพัฒนาคุณภาพชีวิตและคุณค่าทางสังคม ซึ่งจะมีงบประมาณอยู่ร้อยละ 40 ของงบประมาณทั้งหมด ทั้งนี้เทศบาลตำบลหาดเสี้ยวมีแผนเชิงยุทธศาสตร์ที่จะก้าวไปสู่เมืองคาร์บอนต่ำ โดยตั้งเป้าหมายร่วมที่จะลดการปล่อยก๊าซเรือนกระจกลงให้ได้ถึงร้อยละ 40 ภายในปี พ.ศ. 2565
การสร้างสรรค์กลไกเพิ่มเติม
ในการดำเนินงานด้านสุขภาพของผู้สูงอายุของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว ซึ่งเป็นพื้นที่ที่ได้ตระหนักในอัตราของผู้สูงอายุต่อประชากรในสัดส่วนที่สูง เทศบาลได้พัฒนากิจกรรมตามกลไกของอาสาสมัครดูแลสุขภาพผู้สูงอายุ (อผส.) เป็นแกนนำสำคัญในการขับเคลื่อนกิจกรรม จำนวน 70 คน เพื่อประสานงานกับ Care Manager และ Care Giver (ซึ่งเป็นกลไกของกองทุน LTC)
การจัดการงานดูแลผู้สูงอายุตามกรอบการดำเนินงานของกองทุน LTC เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว และอาสาสมัครผู้สูงอายุ ได้พัฒนาการเรียนรู้ท่ามกลางการปฏิบัติที่นำไปสู่การพัฒนากรอบและแนวทางการดำเนินงานจากข้อเท็จจริงที่เกิดขึ้นระหว่างการเยี่ยมผู้สูงอายุรายหนึ่งที่ประสบปัญหาตาบอดจากโรคต้อหิน และมีการรักษาที่โรงพยาบาลลานนา จังหวัดเชียงใหม่ ตั้งแต่ปี 2540 ผลจากการตรวจเยี่ยมผู้สูงอายุของ รพ.สต. และ อสม. ในปี 2553 จึงได้แนะนำผู้สูงวัยรายนี้เข้าร่วมกิจกรรมของศูนย์ดูแลผู้สูงอายุที่วัดโบสถ์มณีราม โดยเอาทักษะการนวดไปสร้างเป็นบริการ ทั้งนี้ก็เพราะ หากปล่อยให้ผู้สูงอายุรายนี้อยู่บ้านคนเดียวนานไปเรื่อย ๆ มีโอกาสที่จะพัฒนาเป็นโรคซึมเศร้าได้ แต่การเข้าร่วมกิจกรรมนอกจากจะเป็นการตัดวงจรของการพัฒนาของโรคซึมเศร้าแล้วยังพัฒนาทักษะ/เข้าร่วมกิจกรรมกลุ่ม/สร้างบริการของกลุ่ม และสร้างรายได้ให้กับตนเองได้อีกทางหนึ่งด้วย ปัจจุบันผู้สูงวัยรายนี้ ยังคงทำหน้าที่เป็นหมอนวดประจำศูนย์นี้อยู่ และเป็นหนึ่งในกระบวนการทำงานที่กองทุน LTC นำมาใช้เป็นบทเรียนต่อการทำงาน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง “การตัดวงจร” ของโรคทางสังคมและความสัมพันธ์ที่ลดลง
ความสำเร็จของการดูแลผู้สูงอายุของเทศบาลตำบลหาดเสี้ยว และการดำเนินงานของกองทุน LTC เป็นตัวอย่างงานที่ได้รับความสนใจจากเครือข่ายในพื้นที่ใกล้เคียง และเป็นตำบลต้นแบบด้านสุขภาพผู้สูงอายุ ร่วมกับองค์การบริหารส่วนตำบลดงคู่ อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย รวมทั้งได้ขยายไปจนครบ 11 ตำบลในพื้นที่อำเภอศรีสัชนาลัยในปี 2561 นอกจากนี้ ยังได้รับการเลือกสรรจากสำนักงานกองทุนหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ เขต 2 พิษณุโลก ให้เป็นฐานในการอบรมให้กับ Care Manager โดยเจ้าหน้าที่ของเทศบาลตำบล
หาดเสี้ยว ร่วมเป็นโค้ชของการอบรมดังกล่าวด้วย
Lesson-learned
การดูแลผู้สูงอายุที่โดดเด่นตามกรณีศึกษาของกองทุน LTC ข้างต้น แท้ที่จริงแล้ว คือ การจัดตั้งศูนย์ดูแลผู้สูงวัย (ที่วัดโบสถ์มณีราม) ที่สร้างกิจกรรมเพื่อการต่าง ๆ ขึ้น และนำไปสู่การ “ตัดวงจร” โอกาสของการเกิดโรคการเจ็บป่วยที่เกิดจากความสัมพันธ์ทางสังคมที่ลดลง จนนำไปสู่การเจ็บป่วยติดบ้านติดเตียง ซึ่งเป็นภาระของการใช้จ่ายครัวเรือน และการดูแลงานด้านสังคม-สาธารณสุขของภาครัฐ เช่น กรณีของผู้ป่วยจากโรคต้อหิน/ตาบอดไปหนึ่งข้างให้พัฒนาตนเองเป็นหมอนวดประจำศูนย์ กรณีดังกล่าว เป็นแนวทางการทำงานมาก่อนโดยศูนย์ดูแลผู้สูงวัย (ที่วัดโบสถ์มณีราม) ก่อนจะมีการจัดการในรูปแบบของกองทุน LTC ตามกฎหมายว่าด้วย สปสช. โดยเป็นผลงานการเยี่ยมชุมชนของอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน และ รพ.สต.
ในทางกลับกัน เมื่อมีการจัดตั้งกองทุน LTC ขึ้น เทศบาลและภาคส่วนที่มีความเกี่ยวข้องก็นำเอาบทเรียนเหล่านั้น มาใช้เป็นแนวปฏิบัติให้มีความต่อเนื่องและขยายผลออกไปอีก
เรียบเรียงโดย
ดร.สุนทร คุณชัยมัง
สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนานวัตกรรมสังคม วิทยาลัยผู้นำและนวัตกรรมสังคม มหาวิทยาลัยรังสิต
พฤษภาคม 2568
Reference
วีรบูรณ์ วิสารทสกุล, สุนทร คุณชัยมัง, ศิญาณี หิรัญสาลี, พิมพ์ชฎา ธนกุลดำรง, ถาวร วงศ์จอม, ธีรวิศว์ สินธุรส, จารุวรรณ รัตนโสภา, นภรณ์ ดีนอก, เมธาวี มานะจิตร์, สุชิตตา เก่งธัญญการ, และ ทัศนีย์ ขัดสืบ. (2564). โครงการประเมินผลลัพธ์และยกระดับการดำเนินงานขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น “กองทุน” ภายใต้การสนับสนุนของสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ (สปสช.), หน้า 79-84. กรุงเทพมหานคร. ม.ป.ท.
Facebook. (May 19, 2023). เทศบาลตำบลหาดเสี้ยว อ.ศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย Photo. https://www.facebook.com/photo/?fbid=578593764412867&set=a.578593737746203
